Przykładem opisu stanu polskich przedsiębiorstw w czasach pandemii COVID-19 może być poniższy raport NBP.

Z lipcowego Szybkiego Monitoringu NBP wynika, że pandemia COVID-19 i towarzyszący jej wstrząs administracyjny (m.in. czasowy lockdown znacznej części gospodarki) doprowadziły do tego, że w II kwartale ocena bieżącej sytuacji przedsiębiorców gwałtownie pogorszyła się i jest najniższa od momentu przystąpienia Polski do UE .

Jak zaznaczono w raporcie NBP, wpływ pandemii COVID-19 na ocenę sytuacji bieżącej charakteryzował się dużym zróżnicowaniem - zarówno pomiędzy branżami, jak i przedsiębiorstwami, spośród których aż 68 proc. nadal uważa swoją sytuację za dobrą albo bardzo dobrą. Z ankiety prowadzonej wśród firm w okresie od lutego do czerwca br. wynika, że w II kwartale pogorszyła się deklarowana ocena płynności przedsiębiorstw oraz zdolność do terminowej obsługi zadłużenia. Jednocześnie większość ankietowanych przez bank centralny przedsiębiorców przewidywała dość szybki powrót do sytuacji sprzed wybuchu pandemii, choć w niektórych obszarach może być on trudniejszy.(…) Według opinii respondentów – ok. 2/3 przedsiębiorstw deklaruje odzyskanie kondycji przedkryzysowej w przeciągu co najwyżej 2-3 kwartałów, a w sumie niemal 80 proc. w czasie nie dłuższym niż rok (…).

Pamiętajmy jednak, że powyższe dane odnosiły się do sytuacji z wiosny i pierwszej "fali" epidemii i dziś, w obliczu nowych restrykcji i ograniczeń wprowadzanych przez rząd ocena sytuacji przez część przedsiębiorców mogłaby być inna.  

Niemniej jednak, żeby łatwiej zrozumieć, jak radzą sobie firmy i jaka jest ich kondycja, warto przypomnieć najważniejsze terminy i ich definicje, które odnoszą się do funkcjonowania przedsiębiorstw. W poniższym artykule omawiamy takie pojęcia jak: przedsiębiorstwo – jego kapitał i majątek, sprawozdanie finansowe oraz mierniki kondycji finansowej przedsiębiorstwa.

Kodeks cywilny definiuje przedsiębiorstwo jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej . Obejmuje ono w szczególności:

1.    oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa),

2.    własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości,

3.    prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych,

4.    wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne,

5.    koncesje, licencje i zezwolenia,

6.    patenty i inne prawa własności przemysłowej,

7.    majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne,

8.    tajemnice przedsiębiorstwa,

9.    księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Cel działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, począwszy od zysku księgowego do maksymalizacji wartości wszystkich interesariuszy, ewoluował wraz ze zmianami wiedzy ogólnej, zmieniających się światopoglądów czy też rozwoju demokracji. We współczesnych finansach przyjmuje się, że głównym celem działalności przedsiębiorstwa jest pomnażanie bogactwa właścicieli, który jest realizowany poprzez maksymalizację wartości przedsiębiorstwa. Osiąganie głównego celu przedsiębiorstwa możliwe jest dzięki wypełnieniu celów cząstkowych, wzajemnie powiązanych, tworzących hierarchiczną siatkę celów firmy zaprezentowaną w tabeli 1.       

Istnieje wiele kryteriów dokonywania podziału przedsiębiorstw uwzględniających ich wielkość, rodzaj działalności, formę własności przedsiębiorstwa czy formę prawną. Powszechnie stosowaną klasyfikację przedsiębiorstw zaprezentowano na rysunku 1.

Najbardziej rozbudowaną oraz rozwiniętą formą prawną przedsiębiorstw jest spółka akcyjna należąca do najczęściej wybieranych forma prawnych przedsiębiorstw działających na dużą skalę . Minimalny kapitał zakładowy spółki akcyjnej wynosi 100 000 zł, a cena jednej akcji nie może być niższa niż 1 gr. Spółka akcyjna jest zobowiązana do powołania rady nadzorczej oraz zarządu reprezentującego spółkę na zewnątrz oraz prowadzącego jej interesy. Kapitał zakładowy spółki powstaje z wkładów założycieli, którzy w ten sposób stają się współwłaścicielami przedsiębiorstwa w formie posiadania pakietu akcji spółki. Kapitał akcyjny może zostać podniesiony w dalszej działalności przedsiębiorstwa poprzez dodatkową emisję akcji skierowaną do dotychczasowych akcjonariuszy lub przeznaczoną do publicznej oferty. Właścicielem akcji może być zarówno osoba fizyczna jak i prawna. Akcjonariusze, w zależności od zysku wypracowanego przez przedsiębiorstwo, posiadają prawo do dywidendy. 

Kapitał w firmie

Kapitał w przedsiębiorstwie można scharakteryzować według różnych kryteriów. Jednym z nich jest źródło jego pozyskiwania. Kapitał ogółem dzieli się na własny i obcy. Do kapitałów własnych zalicza się :

•    kapitał podstawowy, inaczej nazywany zakładowym,

•    kapitał zapasowy,

•    kapitał z aktualizacji wyceny,

•    kapitał rezerwowy.

Kapitał własny w spółce akcyjnej stanowią środki wniesione przez właścicieli oraz wypracowane w trakcie działalności przedsiębiorstwa. Do najważniejszych funkcji kapitału własnego zaliczają się następujące :

•    założycielska – kapitał własny stanowi podstawę spółki akcyjnej i jest niezbędny do zarejestrowania działalności,

•    pomiarowa – na podstawie wysokości wpłaty na kapitał zakładowy dokonuje się podziału wypłacanej dywidendy,

•    gwarancyjna – kapitał własny jest zabezpieczeniem dla wierzycieli spółki, ponieważ w przypadku upadłości są oni spłacani przed właścicielami,

•    finansowa – kapitał własny zapewnia środki finansujące działalność i pozwala na zwiększenie jej skali,

•    reprezentacyjna – wysokość kapitału własnego świadczy o pozycji, skali działalności przedsiębiorstwa i kondycji finansowej,

•    wyrównawcza – rezerwy utworzone w ramach kapitału własnego są wykorzystywane do pokrywania strat i wypłaty dywidendy.

Należy podkreślić bezpieczeństwo i stabilność, jakie zapewnia kapitał własny. Jest on wniesiony do spółki na czas nieokreślony, czyli bezterminowy. Stanowi gwarancję dla wierzycieli, ponieważ to oni są zaspokajani w pierwszej kolejności w przypadku bankructwa.

Kapitał obcy to kapitał pozyskiwany tylko i wyłącznie na zewnątrz firmy. Do źródeł pozyskiwania kapitału obcego zalicza się m.in. kredyty bankowe, leasing finansowy oraz wpływy z emisji papierów dłużnych . Do zalet finansowania pozyskiwanego od wierzycieli, określanego mianem kapitału obcego, zalicza się m.in. :

•    zwiększenie własnych zdolności inwestycyjnych przedsiębiorstwa,

•    korzystny wpływa na rentowność kapitału własnego, przez zakwalifikowanie do kosztów podatkowych obciążeń wynikających z obsługi długu pomniejszających podstawę opodatkowania. 

Majątek firmy dzieli się na aktywa trwałe i obrotowe. Zgodnie art. 3 pkt. 1 ustawy o rachunkowości środki trwałe to zdatne do użytku, kontrolowane przez jednostkę, przeznaczone na potrzeby jednostki rzeczowe aktywa trwałe, których okres użytkowania określa się na dłużej niż rok. Przez aktywa obrotowe rozumie się środki majątku przeznaczone do wykorzystania lub sprzedaży w ciągu 12 miesięcy od dnia bilansowego . Tym samym, do aktywów trwałych zalicza się :

•    wartości niematerialne i prawne, np. licencje, znaki towarowe, prawa do patentów, 

•    rzeczowe aktywa trwałe, np. budynki, budowle, grunty, środki transportu, maszyny i urządzenia techniczne,

•    inwestycje długoterminowe, np. nabyte obce długoterminowe papiery wartościowe, nieruchomości i grunty nabyte nie na własne potrzeby, a z zamiarem późniejszej odsprzedaży z korzyścią ekonomiczną,

•    należności długoterminowe,

•    długoterminowe rozliczenia międzyokresowe, np. aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego. 

Z kolei wśród aktywów obrotowych wymienia się :

•    zapasy (w tym materiały), wyroby gotowe, półprodukty, towary,

•    inwestycje krótkoterminowe, np. krótkoterminowe papiery wartościowe, udzielone krótkoterminowe pożyczki, środki pieniężne w kasie i na rachunkach bankowych,

•    należności krótkoterminowe, np. z tytułu podatków i ubezpieczeń społecznych, dostaw i usług, 

•    krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe, np. ubezpieczenia majątkowe, podatki od nieruchomości, czynsze płacone z góry.

Zgodnie z praktyką firmy produkcyjne charakteryzują się zazwyczaj relatywnie dużym udziałem majątku trwałego w aktywach ogółem. W przedsiębiorstwach usługowych udział ten będzie najniższy, ponieważ swoją wartość opierają one na wypracowanej marce, rozpoznawalności oraz jakości świadczonych usług. W firmach handlowych udział aktywów trwałych w aktywach ogółem jest zależny od przyjętego modelu biznesowego. Korzystając z wynajętego magazynu i powierzchni sklepowej, mogą ograniczać zapotrzebowanie na majątek trwały. W firmach handlowych obserwuje się za to wysoki udział zapasów ze względu na zamrożenie kapitału w zaopatrzonych sklepach. Spółki mogą minimalizować wartość tych aktywów przez optymalizację wielkości i częstotliwości dostaw oraz wysyłek.

Sprawozdanie finansowe jest usystematyzowanym zbiorem danych finansowych. W Polsce sprawozdania są tworzone według ustawy o rachunkowości z dnia 29 września 1994 roku. Wszystkie jednostki gospodarcze, które prowadzą księgi rachunkowe, są zobligowane do tworzenia uproszczonych sprawozdań finansowych , w których skład wchodzą : bilans, rachunek zysków i strat oraz informacja dodatkowa, stanowiąca uzupełnienie sprawozdania finansowego. Dodatkowo sprawozdanie jednostek określonych w art. 64 ust. 1  ustawy o rachunkowości obejmuje: zestawienie zmian w kapitale bądź funduszu własnym (w przypadku funduszy inwestycyjnych - zestawienie zmian w aktywach netto) oraz rachunek przepływów pieniężnych. 

Bilans określany jest jako jeden z podstawowych dokumentów sprawozdawczych. Sporządzany jest na dany dzień, w języku polskim i w obowiązującej walucie. Bilans zamknięcia poprzedniego okresu jest bilansem otwarcia kolejnego. Przedstawia się go w formie tabeli z podziałem na aktywa, czyli składniki majątku oraz pasywa, czyli źródła finansowania tego majątku. Suma aktywów musi być równa sumie pasywów.  Uproszczony wzór bilansu zgodny z ustawą o rachunkowości przedstawia tabela 2.

Zazwyczaj obok siebie prezentuje się wartości na ostatni dzień danego roku oraz roku poprzedniego. Za rok obrotowy przyjętych jest kolejnych i pełnych 12 miesięcy, przez co w większości przypadków rok obrotowy pokrywa się z kalendarzowym. Przez aktywa rozumie się zasoby, które : są wynikiem zdarzeń przeszłych, podlegają kontroli jednostki, przyniosą korzyści ekonomiczne w przyszłości. Uporządkowuje się je według kryterium zapadalności, tzn. od najtrudniej do najłatwiej zamienialnych na gotówkę i jej ekwiwalenty. Z tego względu najwyżej prezentowane są aktywa trwałe, tj. środki trwałe czy wartości niematerialne i prawne. Poniżej wykazuje się składniki obrotowe, do których zalicza się m.in. zapasy, należności krótkoterminowe czy środki pieniężne. Ich cykl obrotowy nie przekracza roku. Z zasady aktywa wycenia się według ceny nabycia lub kosztów wytworzenia.

Pasywa w podstawowym ujęciu klasyfikuje się jako kapitał własny lub zobowiązania i rezerwy na zobowiązania. Są uporządkowane według okresu wymagalności, tzn. od trwale pozostających w przedsiębiorstwie kapitałów własnych do zobowiązań krótkoterminowych 

o najpilniejszym terminie zwrotu . 

Kolejnym istotnym elementem sprawozdania finansowego jest rachunek zysków  i strat. Podstawowy układ zaprezentowano w tabeli 3. 

Tabela 3. Wzór rachunku zysków i strat

  

Rachunek zysków i strat stanowi zestawienie kosztów i przychodów z działalności podstawowej, finansowej, pozostałej działalności operacyjnej oraz z tytułu podatku dochodowego za dany okres, dlatego ma charakter dynamiczny. Może być sporządzony 

w wersji porównawczej lub kalkulacyjnej. Niezależnie od wybranej wersji musi wykazywać tę samą wartość wyniku finansowego. Główną różnicę w tym zakresie stanowi ujęcie kosztów.

    

W ustawie o rachunkowości za przychody i zyski uznaje się uprawdopodobnione korzyści ekonomiczne oczekiwane w okresie sprawozdawczym, z wiarygodnie określoną wartością, zwiększające wartość aktywów lub pomniejszające zobowiązania, przez co doprowadzają do wzrostu kapitału własnego lub spadku jego niedoboru, jednak w inny sposób niż wniesienie środków przez właścicieli. Z kolei za koszty przyjmuje się uprawdopodobnione pomniejszenie korzyści ekonomicznych w okresie sprawozdawczym, z wiarygodnie określoną wartością, prowadzące do zmniejszenia wartości aktywów lub zwiększenia wartości zobowiązań, co skutkuje pomniejszeniem kapitału własnego lub zwiększeniem jego niedoboru w inny sposób niż wycofanie środków przez właścicieli .     

Analiza rachunku zysków i strat nie powinna ograniczać się do interpretacji pojedynczych wartości. Należy brać pod uwagę poszczególne składowe wyniku finansowego, szczególnie przychody i zrównane z nimi koszty. 

Dokumentem odzwierciedlającym stan płynności finansowej przedsiębiorstwa jest rachunek przepływów pieniężnych, inaczej zwany cash flows. Tabela 4 przedstawia wzór rachunku przepływów pieniężnych ukazujący przepływy z działalności operacyjnej dwoma metodami, bezpośrednią i pośrednią.

Tabela 4. Rachunek przepływów pieniężnych

 

Rachunek przepływów pieniężnych rejestruje faktyczne wpływy i wydatki gotówkowe przedsiębiorstwa w podziale na trzy rodzaje jego działalności, to znaczy: operacyjną, inwestycyjną oraz finansową.

Działalność operacyjna jest równoznaczna z podstawową działalnością przedsiębiorstwa. Do działalności inwestycyjnej zalicza się kupno i sprzedaż aktywów trwałych oraz krótkoterminowych aktywów finansowych. Dodatkowo dolicza się wszelkie pieniężne koszty i przychody z nimi związane. Przez finansową działalność rozumie się pozyskanie lub stratę źródeł finansowania wraz ze związanymi z nimi pieniężnymi korzyściami i kosztami. Istnieją dwa sposoby prezentacji danych z działalności operacyjnej. Metoda bezpośrednia jest różnicą faktycznych, zaistniałych wpływów i wydatków, czyli ustalonych w myśl zasady kasowej. Natomiast punktem wyjścia w metodzie pośredniej jest wynik finansowy ustalony wcześniej według zasady memoriałowej, następnie jest on skorygowany o operacje gospodarcze o charakterze niepieniężnym i o operacje niezaliczane do działalności operacyjnej .

Do najczęstszych korekt zalicza się: amortyzację, wynik z tytułu różnic kursowych, dywidendy uzyskane od innych spółek, wynik na działalności inwestycyjnej, zmiany stanu rezerw, zapasów, należności, rozliczeń międzyokresowych i zobowiązań krótkoterminowych, z wyłączeniem kredytów i pożyczek.

W wyniku obliczeń otrzymuje się przepływy pieniężne netto z działalności operacyjnej. Bez względu na wybraną metodę, wynik powinien być taki sam. Następnie powinna zostać obliczona różnica wpływów i wydatków z działalności inwestycyjnej oraz finansowej. W konsekwencji otrzymuje się całkowite przepływy pieniężne netto oraz środki pieniężne na koniec okresu.

Zestawienie zmian w kapitale własnym to informacje na temat zmian poszczególnych składowych funduszu własnego. Dotyczy obecnego oraz minionego roku obrotowego. W tym dokumencie ujmowane są takie zdarzenia jak wyniki aktualizacji aktywów, korekty błędów czy tworzone rezerwy. Informacja dodatkowa jest uzupełnieniem sprawozdania finansowego. Zawiera kluczowe dane oraz wszelkiego rodzaju sprostowania i wyjaśnienia. Dokument obejmuje wstęp do sprawozdania finansowego, w którym opisuje przyjętą politykę rachunkowości oraz metody sporządzania sprawozdania finansowego i wyceny składowych, dodatkowo określa zakres i długość trwania roku obrotowego. Ponadto zawiera noty, czyli objaśnienia dla lepszego zrozumienia składowych sprawozdania, informacje na temat pracowników i organów spółki oraz zaproponowany podział zysku lub pokrycia straty .